Rodzaj pędnika statku wodnego w kształcie koła, z zamocowanymi na obwodzie łopatkami.
Łopatki były zamocowane na obwodzie na stałe lub były nastawialne. Na dużych jednostkach stosowano zamocowanie obrotowe i sterowanie łopatkami przy pomocą mimośrodu.
Koło było osadzone na poziomym wale napędowym; było poruszane siłą mięśni ludzkich, zwierząt pociągowych, lub silnikiem.
Jednostki stosujące koło łopatkowe jako pędnik nazywa się statkami kołowymi, lub kołowcami.
W zależności od miejsca w którym koło łopatkowe zostało zainstalowane, rozróżniamy bocznokołowce: gdzie koła były po obu burtach statku, w osłonach (tamborach) - bardziej popularne, oraz tylnokołowce, gdzie koła lub jedno szerokie koło łopatkowe były umieszczone na końcu kadłuba, za rufą statku.
Sporadycznie stosowano układy z kołami łopatkowymi umieszczonymi centralnie w kadłubie, w specjalnym wycięciu.
O pierwszych kołach łopatkowych wspomina rzymski architekt żyjący w I w. p.n.e. - Witruwiusz. Miały one zliczać drogę przebytą przez statki.
Pierwsza wzmianka o kołach łopatkowych użytych jako środek napędu pochodzi z traktatu wojskowego De Rebus Bellicis, w którym anonimowy rzymski autor opisuje okręt wojenny z napędem na woły zaprzężone w kieracie. Około roku 263 p.n.e. Appius Claudius budował w Rzymie statki o podobnym napędzie.
W pierwszej połowie XV wieku anonimowy autor przedstawił łódź, której napęd stanowiła para kół wiosłowych na każdym końcu obracana przez mężczyzn obsługujących korbowody.
Ten pomysł udoskonalił Włoch Roberto Valturio w 1463 roku, który podobno wymyślił łódź z pięcioma zestawami, w których wszystkie równoległe korby są połączone z jednym źródłem zasilania za pomocą jednego korbowodu.
Pierwszy statek napędzany silnikiem parowym połączonym mechanicznie z kołem łopatkowym, skonstruował w 1704 roku francuski fizyk Denis Papin.
W roku 1783 markiz Claude de Jouffroy zwodował dużą łódź parową Pyroscaphe, która z powodzeniem pływała po rzece Saône przez 15 minut, zanim silnik przestał działać.
Następną udaną próbą stworzenia napędzanego łopatkami statku parowego podjął szkocki inżynier William Symington, który w 1802 roku zbudował holownik Charlotte Dundas. Przy jego pomocy z powodzeniem przetransportował dwie 70-tonowe barki prawie 20 mil (32 km) w ciągu 6 godzin pod silnym wiatrem w czasie próby w 1802 roku.
Pierwszy komercyjny sukces odniósł amerykański inżynier i wynalazca Robert Fulton, którego statek Clermont (bocznokołowiec czyli statek z pędnikiem w postaci kół łopatkowych umieszczonych po obu burtach), o długości 46 metrów i szerokości 4 metrów, wyruszył w dziewiczy rejs od 17-19 VIII 1807 rzeką Hudson z Nowego Jorku do Albany.
To wydarzenie uznaje się powszechnie za narodziny praktycznej żeglugi parowej - Clermont rozwijał prędkość 5 węzłów, tj. ok. 9 km/godzinę.
Napęd bocznokołowy stosowany był na statkach morskich od pierwszego dziesięciolecia XIX wieku do około lat 60-tych XIX wieku.
Koła łopatkowe jako napęd statków, wyparte zostały przez śruby okrętowe.
Ciekawostka:
Na wielkich jeziorach alpejskich do dziś pływa cała flota bocznokołowców, które oprócz rejsów turystycznych obsługują niekiedy (jak np. na Jeziorze Genewskim) regularne połączenia między portami.