Niewielkie naczynie w kształcie miseczki z dziobkiem, uchwytem i knotem.
Początkowo ludziom wystarczało światło zwykłego ogniska. Potem pojawiło się łuczywo (pochodnia), oraz prymitywne lampki stosowane już około 40 tysięcy lat p.n.e.
Następnym w kolejności wynalazkiem, służącym do oświetlania domostw był kaganek, zwany czasem lampką oliwną.
Było to naczynie niewielkich rozmiarów, napełnione tłuszczem roślinnym lub zwierzęcym gorszej jakości, albo olejem mineralnym, wykonane najczęściej z gliny.
Ze względu na rodzaj paliwa, kaganek był spotykany głownie w rejonie śródziemnomorskim, głównie u Greków i Rzymian, znany był również w Egipcie, już około X wieku p.n.e.
Początkowo kaganek miał prosty kształt i formę, w VI wieku p.n.e. w Grecji garncarze zaczęli toczyć na kole lampki z gliny, w charakterystycznym kształcie kaganka.
Wraz z upływem czasu pojawiły się lampki coraz bardziej oryginalnie zdobione. Około drugiej połowy III wieku p.n.e. w Egipcie pojawiły się lampki z formy i jednocześnie moda na ich dekorowanie zygzakami, meandrami, wieńcami i wizerunkami delfinów.
W Armenii wypalana glina zdobiona była kolorową glazurą, w Grecji natomiast spotkamy się z malowidłami figurowymi - malarstwo czarno- i czerwonofigurowe. Niektóre gliniane kaganki były prawdziwymi perełkami drobnej plastyki. Popularne były różne motywy, zwłaszcza mitologiczne, erotyczne czy sportowe (wizerunek zwycięskiego konia, czy znanego atlety).
W okolicach Modeny produkowano nawet lampki stemplowane - niezbyt bogato zdobione (najwyżej maską teatralną), ale sygnowane przez wytwórców, m.in. przez słynnego Fortisa. Jego wyroby były tak pożądane, że często je podrabiano!
Wraz z postępem technicznym zaczęto wytwarzać lampki z brązu, mosiądzu, srebra, a nawet ze złota. W związku z tym, że te wykonane z metalu mocno się nagrzewały, to przeznaczano je najczęściej do wieszania, tak jak kaganek w kształcie gołębia znaleziony w kościele z VI wieku w Hippos w Izraelu.
W średniowieczu lampki oliwne powoli odeszły w zapomnienie, ich miejsce zajęły coraz bardziej popularniejsze świece.
Lampka oliwna, dzięki temu, że możliwa stała się praca po zmroku, stała się symbolem światła i oświecenia umysłowego: wiedzy, inteligencji, poznania, rozumu.
W Polsce słowo kaganek oznacza również świecznik z rozbudowanym spodkiem, przeznaczonym na kapiący ze świeczki wosk.
W świątyniach katolickich i prawosławnych lampka stylizowana na lampkę oliwną (wieczna lampka) wskazuje miejsce przechowywania Ciała i Krwi Pańskiej (hostii) - tabernakulum.
Również w naszym kraju tego typu źródło światła było kiedyś wytwarzane. W miejscowości Złota koło Sandomierza, znaleziono lampkę, przypominającą czajniczek z czterema dzióbkami (na knoty), którą została wykonana w V tysiącleciu p.n.e., przez jednych z pierwszych rolników osiadłych na naszych terenach.