Urządzenie do odtwarzania wyglądu nieba i obserwowania ruchów ciał niebieskich.
Cywilizacja była jeszcze w powijakach, a ludzkość już fascynowało niebo i gwiazdy.
W roku 1500 p.n.e egipski grobowiec Senenmuta został przyozdobiony wizerunkiem nieba.
500 lat p.n.e. Etruskowie zbudowali "The Dome of Heaven" - najstarszy znany budynek z kopułą. Nieco później, budynek podobny do planetarium skonstruował podobno Archimedes.
Znaleziony we wraku statku, obok greckiej wyspy Andikitira mechanizm z Antykithiry datowany na lata 150-100 p.n.e., pozwala przypuszczać, że ludzie od dawna próbowali przewidywać ruchy ciał niebieskich i budowali w tym celu mechanizmy wspomagające obliczenia.
Na początku XVIII wieku w latach 1704 - 1709, angielski zegarmistrz i konstruktor przyrządów badawczych i pomiarowych George Graham, zbudował planetarium - pierwszy mechaniczny model Układu Słonecznego, pokazujący zmieniające się położenie Ziemi w ciągu roku.
Jedną z maszyn tego planetarium zbudował lord Orrery, stąd nazwa orrery - to mechaniczny model Układu Słonecznego, który pokazuje względne położenie i ruchy planet i księżyców, zgodnie z modelem heliocentrycznym (Słońce jest w punkcie centralnym).
Współczesne planetarium powstało w roku 1923.
Zanim do tego doszło, w roku 1919 niemiecki inżynier Walter Bauersfeld opracował projekt planetarium, a zakłady optyczne Carla Zeissa zrealizowały kulisty rzutnik o wielu obiektywach Mark I, który miał rzucać obraz nieba na sferyczny ekran o średnicy 16 metrów.
Obecnie planetarium składa się z układu projektorów rzutujących obrazy na sferyczny ekran - w kształcie kopuły. Kopuły planetarium mają od 3 do 35 metrów średnicy i mogą pomieścić od 1 do 500 osób. W zależności od zastosowania mogą być trwałe lub przenośne.
Nazwy planetarium używa się też dla określenia obiektu przeznaczonego do popularyzacji astronomii, zawierających oprócz specjalnej sali, teleskopy do pokazów nieba, biblioteki, sale odczytów itp.
W Polsce historia planetariów zaczyna się dopiero po II wojnie światowej. Najstarsze i zarazem największe polskie planetarium powstało w 1955 roku w Chorzowie. Jest ono też najlepiej chyba znanym w Polsce teatrem kosmosu. Pod 23-metrową kopułą mieści się sala na 400 osób.
Ciekawostki:
Najstarsze, wciąż działające planetarium można znaleźć w holenderskim mieście Franeker. Zostało ono zbudowane przez Eise Eisinga, w salonie jego domu i zajęło mu to siedem lat. Jego dzieło zostało ukończone w 1781 roku.
Największe na świecie planetarium otwarto 4 listopada 2017 roku w Petersburgu, w budynku magazynu gazu na wybrzeżu Kanału Obwodnego. Jego kopuła o średnicy 37 metrów obsługiwana jest przez 40 potężnych projektorów o rozdzielczości ekranu 100 milionów pikseli. Sala może pomieścić do 800 osób jednocześnie.
Zobacz mechaniczny model Układu Słonecznego: